Στέλιος Φενέκος: Κυρώσεις κατά της επιθετικότητας και των εγκλημάτων της Τουρκικής κυβέρνησης

Όταν μια χώρα σε απειλεί κάθε φορά με πόλεμο, όταν καταπατάει κυριαρχικά σου δικαιώματα, όταν παραβιάζει τις διεθνείς συμφωνίες και υποχρεώσεις προς εσένα, όταν έμπρακτα πιέζει χιλιάδες ανθρώπους να διεισδύσουν βίαια και οπωσδήποτε παράνομα στη χώρα σου με την συνδρομή των κρατικών δυνάμεων ασφαλείας και του στρατού της, όταν σε απειλεί ότι θα στείλει καραβιές νοσούντων με τον κορωνοϊό (παρά το ότι έχει χαρακτηρισθεί ως πανδημία από την οποία πεθαίνουν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, έχουν κλείσει όλες οι χώρες τα σύνορά τους και έχει καθηλωθεί η παγκόσμια οικονομία), όταν τα πολεμικά της αεροσκάφη παραβιάζουν τον εναέριο χώρο σου και υπερίπτανται της ενδοχώρας καθημερινά, όταν τα πλοία της ακτοφυλακής προσπαθούν να εμβολίσουν τα δικά σου πλοία, όταν υπογράφει συμφωνίες με άλλες χώρες που καταπατούν την υφαλοκρηπίδα και την ΑΟΖ κι εσύ απλά διαμαρτύρεσαι ρητορικά, τότε να είσαι έτοιμος να τα χάσεις όλα.

Το διεθνές δίκαιο, για κάθε μία από αυτές τις επιθετικές και παράνομες πράξεις, σου δίνει την δυνατότητα αυτοάμυνας αλλά και συγκεκριμένων ενεργειών.

Αυτές μπορεί να είναι οι έμπρακτες κυρώσεις σε διακρατικό επίπεδο αλλά και αντιδράσεις σε διεθνές επίπεδο (αρνήσεις χρηματοδοτήσεων, πάγωμα συμφωνιών κλπ), πολιτικού, διπλωματικού, οικονομικού, εμπορικού χαρακτήρα (αφού δεν έχουν εφαρμοσθεί κυρώσεις για όλα αυτά, τότε Έλληνας εργολάβος δεν είχε κανένα περιορισμό να πάρει τους οικίσκους για τα κέντρα φιλοξενίας των μεταναστών από την Τουρκία, η οπαία πιέζει μάλιστα τους μετανάστες για να μπουν μαζικά και βίαια στην χώρα μας), ταξιδιωτικού, αλλά και προσωπικού χαρακτήρα.

Αναρωτιέται λοιπόν εύλογα ο καθένας:
“Τι από αυτά κάναμε σε διακρατικό επίπεδο όλα αυτά τα χρόνια;
Για τι πιέσαμε, αιτηθήκαμε και τι υποστηρίξαμε σε διεθνές επίπεδο;”

Ελάχιστα μάλλον, αντίθετα ακολουθήσαμε κατευναστική πολιτική για πολλές δεκαετίες, έστω και αν προσπαθούσαμε να την καλύψουμε με μεγαλόστομες ρητορικές.

Και ναι μεν τώρα είμαστε σε μία κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω της πανδημίας (όπως και η Τουρκία), που μας υποχρεώνει σε μειωμένη ικανότητα δυναμικών αντιδράσεων, η Τουρκία όμως δεν φαίνεται να πτοείται και πολύ σύντομα μετά την υγειονομική κρίση, το πολιτικό της σύστημα θα επανέλθει για να τονώσει το εθνικό φρόνιμα των πολιτών της, μετά την αμφισβήτηση που υφίσταται σήμερα η κυβέρνηση Ερντογάν.

Και πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι γι αυτό, όχι μόνο σε ότι αφορά τα στρατιωτικά μέσα αυτοάμυνας, αλλά και τα αμβλέα μέσα εναλλακτικών αντιδράσεων που μας παρέχονται από το διεθνές δίκαιο, από την συμμετοχή μας στην ΕΕ και αναγνωρίζονται ευρέως στο διεθνές πεδίο !

1. Τι ισχύει διεθνώς για τις κυρώσεις

Οι κυρώσεις είναι ένα πολύ σημαντικό και συχνά εφαρμοζόμενο μέτρο στις τρέχουσες διεθνείς σχέσεις. Λειτουργεί ως μέτρο συμμόρφωσης χωρών με τις διεθνείς νόρμες και περιορισμού της παραβατικής συμπεριφοράς τους, δεδομένης της αδυναμίας δικαστικής διευθέτησης μίας μείζονος σύγκρουσης συμφερόντων.

Οι κυρώσεις μπορεί να είναι στρατιωτικές (εκδηλώνονται ως χρήση ένοπλης δύναμης), πολιτικές ή διπλωματικές (όπως ανάκληση διπλωματικού αντιπροσώπου ή διακοπή διπλωματικών σχέσεων), πολιτιστικές (περιορισμοί συμμετοχής σε πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις και διαγωνισμούς) οικονομικές και εμπορικές (μπορεί να περιλαμβάνουν οικονομικό εξαναγκασμό, όπως: εμπάργκο, μποϊκοτάζ, ταξίδια, μεταφορές ή οικονομικούς περιορισμούς στη ροή νομισμάτων, πάγωμα τραπεζικών συναλλαγών, κατασχέσεις κρατικών περιουσιακών στοιχείων κ.λπ.) αλλά και μέτρα κατά προσώπων πλέον, όπως διεθνείς διώξεις, απαγορεύσεις εισόδου σε χώρες, πάγωμα προσωπικών λογαριασμών και κατάσχεση χρημάτων σε τράπεζες κλπ.

Οι κυρώσεις μπορούν να επιβληθούν από έναν διεθνή οργανισμό, είτε είναι πολυμερής (ΟΗΕ) είτε περιφερειακός (όπως η ΕΕ ή η Αφρικανική Ένωση). Μπορεί επίσης να επιβληθούν με τη μορφή μονομερούς (αυτόνομης) πράξης κράτους, πλην όμως επ΄ αυτού υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για το εάν είναι σε συμφωνία με το διεθνές δίκαιο.

Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει καθολικά αποδεκτός μηχανισμός στο διεθνές δίκαιο για να καθορίσει εάν μια οικονομική κύρωση είναι νόμιμη ή όχι, έτσι το ζήτημα αυτό παραμένει αμφιλεγόμενο διεθνολογικά, αν και χώρες τις επιβάλλουν συχνότατα.

Tο ΣΑ/ΟΗΕ μπορεί να προβεί σε ενέργειες και αναλάβει μέτρα που να έχουν την μορφή κυρώσεων «σε περίπτωση απειλής εναντίον της Ειρήνης, Διαταράξεως της Ειρήνης και Επιθετικών Πράξεων» (άρθρα 39, 40, 41 και 42 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών). Και τέτοια μέτρα έχουν ληφθεί κατ’ επανάληψη από το ΣΑ/ΟΗΕ, από Διεθνείς Οργανισμούς (ΕΕ, Αφρικανική Ένωση) αλλά και από χώρες μεμονωμένα που αξιοποίησαν ερμηνείες του Διεθνούς Δικαίου (π.χ. ΗΠΑ εναντίον Κούβας προληπτικά, όπου δεν υπήρχε παραβίαση διεθνούς δικαίου, Ιράν, Ρωσίας κλπ).

Οι κυρώσεις συνεπώς υπό την μορφή προκαταρτικών «μέτρων» μπορούν να επιβληθούν στην πράξη για τους παρακάτω συγκεκριμένους σκοπούς:
• Να εξαναγκαστούν τα παραβατικά κράτη να αλλάξουν ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ.
• Να περιορίσουν την πρόσβαση σε πόρους που απαιτούνται για τη συμμετοχή σε ορισμένες δραστηριότητες που δυνητικά θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε απειλή εναντίον της Ειρήνης.
• Να προειδοποιήσουν και να αποτρέψουν τα κράτη από και την συγκεκριμένη διεύρυνση μιας παραβατικής συμπεριφοράς .
• Να στιγματίσουν τα κράτη που έχουν κατ εξακολούθηση παραβατική συμπεριφορά, να τα δυσφημίσουν για να υπάρξει εναντίον τους υποστήριξη της παγκόσμιας κοινής γνώμης, με στόχο τη συντονισμένη πίεση της διεθνούς κοινής γνώμης, και τον σχηματισμό ακόμη κι ενός ενοποιημένου μετώπου εναντίον τους.

2. Κυρώσεις από ΣΑ/ΟΗΕ

Ιδιαίτερα η πρακτική των διεθνών οικονομικών κυρώσεων έχει εφαρμοσθεί εκτεταμένα κατά τον εικοστό αιώνα και συνεχίζεται και σήμερα. Αποτελούν μάλιστα κοινό και επαναλαμβανόμενο χαρακτηριστικό σημαντικών πολιτικών αλληλεπιδράσεις μεταξύ κρατών.

Από την πρώτη επιβολή υποχρεωτικών κυρώσεων κατά της Ροδεσίας το 1966, το ΣΑ/ΟΗΕ έχει θεσπίσει δεκάδες καθεστώτα κυρώσεων: Νότια Ροδεσία, Νότια Αφρική, πρώην Γιουγκοσλαβία, Αϊτή, Ιράκ, Αγκόλα, Σιέρα Λεόνε, Σομαλία, Ερυθραία, Λιβερία, ΛΔΚ, Ακτή Ελεφαντοστού, Σουδάν (2), Λίβανος, DPRK, Ιράν, Λιβύη (2), Γουινέα-Μπισσάου, Κεντρική Αφρικανική Δημοκρατία, Υεμένη, Νότιο Σουδάν και Μάλι, καθώς και κατά του ISIL (Da’esh), της Αλ Κάιντα και των Ταλιμπάν (2).

3. Κυρώσεις από Ε.Ε και περιφερειακές οργανώσεις

Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν πολλαπλασιασθεί οι κυρώσεις που επιβάλλονται από περιφερειακές και υποπεριφερειακές οργανώσεις, ειδικά στην Ευρώπη και στην Αφρική. Η ΕΕ έχει επιβάλλει περιοριστικά μέτρα και διεθνείς κυρώσεις σε 48 περιπτώσεις, ενώ η Αφρικανική Ένωση σε 11 περιπτώσεις.

Με την συνθήκη του Μάαστριχτ του 1993, τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν το δικαίωμα να αιτηθούν την επιβολή από το Συμβούλιο της ΕΕ κυρώσεις ή περιοριστικά μέτρα σε άλλα κράτη εκτός της ΕΕ (όπως π.χ. η Μ. Βρετανία για τον Μαδούρο στην Βενεζουέλα).
Συγκεκριμένα η ΕΕ χρησιμοποιεί τις κυρώσεις ως ένα εργαλείο συνεκτικής εξωτερικής πολιτικής μέσω της προβολής οικονομικής ισχύος και αυτή η πολιτική αξιοποιεί τις προβλέψεις του καταστατικού χάρτη του ΟΗΕ και τις αποφάσεις του ΣΑ/ΟΗΕ για την επιβολή συγκεκριμένων στοχευμένων κυρώσεων ( όπως εμπάργκο όπλων και απαγορεύσεις στο εμπόριο συγκεκριμένων εμπορευμάτων, καθώς και οικονομικών, ταξιδιωτικών και διπλωματικών κυρώσεων).
Ωστόσο, οι κυρώσεις της ΕΕ δεν συνδέονται πάντα με τις κυρώσεις του ΟΗΕ. Έχουν υπάρξει όμως και πολλές περιπτώσεις, όπου η ΕΕ επέβαλλε τις δικές της κυρώσεις (σε πολλές από αυτές για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων) π.χ. στην Κίνα, στην Ρωσία, στην Συρία, στην Αίγυπτο και στην Λευκορωσία, στην Μολδαβία, στην Τουρκία κλπ..

Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου κράτη μέλη της ΕΕ δεν επέτρεψαν την εφαρμογή κυρώσεων εκ μέρους της, όπως π.χ. η Γαλλία σε περιπτώσεις κυρώσεων της ΕΕ για περιοχές της Αφρικής, όπου έχει συμφέρονται και θέλει να διατηρήσει την βαθιά ριζωμένη πολιτική της επιρροή στην περιοχή.

4. Κυρώσεις μονομερώς από κράτη

Εκτός από τις προαναφερθείσες κυρώσεις, το διεθνές δίκαιο αφήνει περιθώρια για μονομερή μέτρα από κράτη, οι οποίες όμως τελούν υπο καθεστώς αμφισβήτησης για την νομιμότητά τους. Πρόκειται για τις κυρώσεις που επιβάλλονται από μία χώρα που ενεργεί μόνη της ή σχεδόν μόνη. Οι μονομερείς κυρώσεις, επικρίνονται ευρέως διότι αφενός μπορεί να παραβιάζουν την αρχή της κρατικής κυριαρχίας και του κράτους δικαίου αλλά έχουν και τον κίνδυνο για παραβίαση και άλλων αρχών του διεθνούς δικαίου.

Υπάρχει μάλιστα η ισχυρή εντύπωση ότι στην σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης, οι μονομερείς κυρώσεις σπάνια επιτυγχάνουν. Αντίθετα , η πολυμερής υποστήριξη και συνεργασία κρίνονται ως απαραίτητα στοιχεία για την επιτυχία των κυρώσεων. Δηλαδή όταν διεθνείς Οργανισμοί όπως ο ΟΗΕ, περιφερειακοί (όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, η Αφρικανική Ένωση, ο OAS) και οι εθνικές αρχές συντονίζουν τις ενέργειές τους για την αποτελεσματική παρακολούθηση και επιβολή κυρώσεων, η αποτελεσματικότητα των κυρώσεων αυξάνεται σημαντικά .

Τα κράτη μπορούν πλέον να διεκδικούν ένα γενικό νομικό δικαίωμα επιβολής κυρώσεων (διπλωματικών, οικονομικών, εμπορικών, ταξιδιωτικών) κατά άλλων κρατών, πόσο μάλλον όταν οι οιεσδήποτε κυρώσεις και η εφαρμογή τους ενασκούνται προς το συμφέρον της διεθνούς κοινότητας ή τουλάχιστον όταν δεν αντιτίθεται σε αυτό.

Οι ΗΠΑ παραμένουν ο πρωταθλητής στην επιβολή κυρώσεων σε συγκεκριμένες χώρες και για διάφορους λόγους (Ιράν, Β, Κορέα, Συρία, Σουδάν, Κούβα, Βενεζουέλα, και πρόσφατα στην Τουρκία για τους s-400). Μάλιστα αυτή η κρατική εξουσία έχει οριστεί από αρκετές εσωτερικές πράξεις εξουσιοδότησης που χορηγούν εξουσία κύρωσης στον Πρόεδρο.

5. Εξατομικευμένες κυρώσεις

Τέλος, μπορεί να επιβληθούν κυρώσεις σε άτομα και σε οικονομικές οντότητες. Το 2014, οι ΗΠΑ είχαν επιβάλλει κυρώσεις σε πρόσωπα (σε Λευκορωσία, Μπουρούντι, ΚΑΔ, Κίνα, Κομόρες, Κονγκό, Ισημερινή Γουϊνέα, Ερυθραία, Ιράκ, Λίβανο, Λιβύη, Μαυριτανία, Νικαράγουα, Παπούα Νεα Γουϊνέα, Σομαλία, Νότιο Σουδάν, Τουρκμενιστάν, Ουκρανία, Υεμένη, Ζιμπάμπουε) αλλά και σε πολλούς Ρώσους αξιωματούχους και επιχειρηματίες που είχαν δεσμούς με το Κρέμλινο, για να ασκηθούν πιέσεις στην Ρωσική κυβέρνηση και στη ρωσική οικονομία.
Οι κυρώσεις περιελάμβαναν δεσμεύσεις περιουσιακών στοιχείων συγκεκριμένων ατόμων και οικονομικών οντοτήτων περιορισμούς στις χρηματοοικονομικές συναλλαγές με ρωσικές εταιρείες που δραστηριοποιούνται σε σημαντικούς τομείς, περιορισμούς στις αμερικανικές εξαγωγές/εισαγωγές στις υπηρεσίες, στην έρευνα και τεχνολογία και στο ρωσικό πετρέλαιο, κλπ. Αλλά και το 2009 οι ΗΠΑ επέβαλλαν κυρώσεις σε πολλούς Ρώσους αξιωματούχους για τη συμμετοχή τους στο θάνατο Ρώσου δικηγόρου που κατηγορούσε για διαφθορά την Ρωσικής κυβέρνησης.

Σε απάντηση στην «προσάρτηση» της Κριμαίας από την Ρωσική Ομοσπονδία, η Ουκρανία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ευρωπαϊκή Ένωση, η Ιαπωνία και η Αυστραλία, κ.α., επέβαλλαν οικονομικές κυρώσεις σε Ρώσους αξιωματούχους, εταιρείες και άτομα που είχαν εμπλακεί σε ενέργειες που υπονόμευαν ή μπορεί να απειλούσαν την εδαφική ακεραιότητα, την κυριαρχία και την ανεξαρτησία της Ουκρανίας.

Η ρωσική κυβέρνηση ανταποκρίθηκε με αμοιβαίες κυρώσεις, με πλήρη απαγόρευση των εισαγωγών τροφίμων από τις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά, τη Νορβηγία κ.α..

6. Λειτουργούν οι κυρώσεις; Προβλήματα

Οι κυρώσεις και οι αμοιβαίες κυρώσεις συνέβαλαν σε οικονομικές απώλειες και ζημίες σε όλες τις εμπλεκόμενες χώρες και τις οικονομίες τους. Οι πιο δυνατές φωνές για την αντίθεση του κυρώσεις και ζητώντας την αναθεώρησή τους προήλθε από την πλειονότητα των χωρών της ΕΕ, αλλά επίσης και από την πλευρά επιχειρηματικών οντοτήτων εντός της ΕΕ που μίλησαν για έλλειψη νομιμότητας αυτών των κυρώσεων για τους παρακάτω λόγους:

Ότι οι οικονομικές κυρώσεις εναντίον της Ρωσικής Ομοσπονδίας από τρίτα κράτη παραβιάζει το δημόσιο διεθνές δίκαιο για τρεις λόγους:
• Έλλειψη εξουσιοδότησης βάσει του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (απόφαση ΣΑ/ΟΗΕ) ·
• Αδυναμία εφαρμογής του Article. XXI GATT («Εξαιρέσεις ασφαλείας»)
• Έλλειψη νομικής εξουσίας βάσει του Σχεδίου Άρθρων της Διεθνούς Επιτροπής Δικαίου.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα σε επίπεδο περιφερειακών Οργανισμών είναι ότι παραμένουν αποτελεσματικές μόνο εντός της περιοχής ευθύνης τους . Για παράδειγμα, στην περίπτωση του OAS – Organization of American States, τα κράτη μέλη του συνέστησαν εμπορικό εμπάργκο προς την Αϊτή με τη μορφή διακοπής των εξαγωγών πετρελαίου από τις Η.Π.Α., το Μεξικό, τη Βενεζουέλα και την Κολομβία. Όμως δεξαμενόπλοια από άλλες χωρες εκτός OAS κατάφεραν να εφοδιάσουν την Αϊτή με πετρέλαιο,.

Η επιβολή κυρώσεων συνεπώς είναι πολύ δαπανηρή και δύσκολη διαδικασία, της οποίας η αποτελεσματικότητα και η αξία είναι συχνά αβέβαιη και αμφισβητήσιμο, ως προς το εάν επιτυγχάνουν τελικά τον δηλωμένο πολιτικό στόχο του ελέγχου και περιορισμού της παραβατικής συμπεριφοράς, έστω και αν σε πρώτη ανάγνωση εκπλήρωσαν τον τιμωρητικό στόχο.
Συνιστούν στην ουσία ένα αμβλύ μέσο, εναλλακτικό έναντι των αιχμηρών στρατιωτικών μέσων εξαναγκασμού, που ο διεθνής η κοινότητα συχνά ασκεί, χωρίς όμως πάντα να υπάρχει η πλήρης αντίληψη του αντίκτυπου που οι κυρώσεις θα επιφέρουν στον πληθυσμό των στοχευόμενων χωρών, ιδίως στα ασθενέστερα τμήματα της κοινωνίας .

7. Η περίπτωση της Τουρκικής κυβέρνησης

Αλλά εάν μία κυβέρνηση όπως η Τουρκική, δεν ενδιαφέρεται καταφανώς και κατ επανάληψη για τους κινδύνους στου οποίους θέτει τις ζωές των ανθρώπων άλλων κοινωνιών αλλά και των ανθρώπων της δικής της κοινωνίας, τότε γιατί η ευθύνη να μεταβιβάζεται στις άλλες χώρες οι οποίες κινδυνεύουν από την παραβατική της συμπεριφορά.

Συνεπώς στο βαθμό που κριθεί ορθολογικά ότι είναι επιβεβλημένες οι κυρώσεις προς την Τουρκία, όπως αυτές που στοχεύουν στην χρηματοδότησή της από την ΕΕ και στην οικονομική της ενίσχυση που λειτουργεί εις βάρος των συμφερόντων μας και ιδιαίτερα αυτές προς τα μέλη της κυβέρνησης της τα οποία ευθύνονται για τα εγκλήματα που επιτελούνται καθημερινά στο εσωτερικό (ανθρώπινα δικαιώματα εις βάρος των πολιτών της) αλλά και στο εξωτερικό της Τουρκίας με επιθετικές πράξεις και εγκλήματα εις βάρος άλλων χωρών, τότε θα πρέπει να αναληφθούν τέτοια μέτρα (με πιέσεις και αξιοποίηση των δυνατοτήτων αρνησικυρίας σε επίπεδο ΕΕ αλλά και σε διμερές ), προκειμένου να περιορισθεί η επιθετική και παραβατική αυτή συμπεριφορά.

*Ο Στέλιος Φενέκος είναι υποναύαρχος του Πολεμικού Ναυτικού ε.α., ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος σήμερα του πολιτικού κόμματος Κοινωνία Αξιών που ιδρύθηκε το Μάϊο του 2012