Σχέσεις Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ – Μετατοπίζοντας τη Γεωπολιτική της Μέσης Ανατολής

Τα τελευταία χρόνια, οι σχέσεις μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και του Ισραήλ ανθίζουν από άποψη πολιτικής, οικονομικής και στρατιωτικής συνεργασίας. Σύμφωνα με έκθεση του Διεθνούς Ινστιτούτου Ερευνών Ειρήνης της Στοκχόλμης (SIPRI), το Αζερμπαϊτζάν ήταν ο δεύτερος μεγαλύτερος προορισμός του Ισραήλ για εξαγωγές όπλων μεταξύ 2018 και 2022. Αυτά τα όπλα, ιδιαίτερα τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη ακριβείας Harop και τα συστήματα αναχαίτισης πυραύλων έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην επιτυχία του Αζερμπαϊτζάν στον δεύτερο πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. 

Εν τω μεταξύ, το Αζερμπαϊτζάν αύξησε τον ενεργειακό του εφοδιασμό του Ισραήλ, το οποίο ήδη παραδίδει το 40% των ενεργειακών απαιτήσεων του Ισραήλ μετά τον πόλεμο της Ουκρανίας. Εκτός από όλους αυτούς τους ρεαλιστικούς λόγους, η στενή σχέση μεταξύ των δύο χωρών έχει επίσης ιστορικά και πολιτιστικά θεμέλια. Το Αζερμπαϊτζάν είναι το σπίτι της τελευταίας εναπομείνασας εβραϊκής κοινότητας στον Καύκασο, γνωστή ως Krasnaya Sloboda («Κόκκινη Πόλη»), ενώ μια μεγάλη κοινότητα των Ευρωπαίων Εβραίων ζει στο Αζερμπαϊτζάν (κυρίως στο Μπακού) από τα τέλη του 19ου αιώνα.

Η συνεργασία μεταξύ αυτών των δύο έχει επίσης τη δυνατότητα να επηρεάσει τις εξωτερικές τους πολιτικές έναντι άλλων χωρών, και η πρόσφατη προσέγγιση Ισραήλ-Τουρκίας δείχνει καλύτερα αυτή τη δυνατότητα. Το 2010, μια βαθιά διακοπή των σχέσεων μεταξύ των χωρών συνέβη μετά το περιστατικό Mavi Marmara, όταν ένα τουρκικό πλοίο που μετέφερε ανθρωπιστική βοήθεια στην Παλαιστίνη έγινε στόχος του ισραηλινού ναυτικού. Το 2016, η Τουρκία και το Ισραήλ συμφιλιώθηκαν με τον όρο ότι το Ισραήλ θα πληρώσει περίπου 20 εκατομμύρια δολάρια στις οικογένειες των ακτιβιστών που πέθαναν στο περιστατικό. Παρόλο που αυτή η συμφωνία ήταν βραχύβια καθώς η Τουρκία τερμάτισε τη σχέση της με το Ισραήλ το 2018 μετά την αναγνώριση από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσας του Ισραήλ. Ένα άλλο σημαντικό ορόσημο για την περιφερειακή πολιτική ήταν οι Συμφωνίες του Αβραάμ, που επιτεύχθηκε με την υποστήριξη της Ουάσιγκτον τον Αύγουστο του 2020.

Αρχικά, η Τουρκία αντέδρασε αρνητικά στη διαδικασία, με τον Πρόεδρο Ερντογάν  να απειλεί ακόμη και με ρήξη δεσμούς με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Ωστόσο, η Άγκυρα και η Ιερουσαλήμ κατέληξαν στην ίδια πλευρά υπερασπίζοντας το Αζερμπαϊτζάν όταν ξέσπασε ο πόλεμος στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ο οποίος φαινόταν να υπενθυμίζει και στα δύο έθνη τι θα μπορούσαν να επιτύχουν μαζί. Μέχρι τον Δεκέμβριο του 2020, η κυβέρνηση Ερντογάν ανακάλυψε ότι η διπλωματική σύγκρουση με το Ισραήλ τον έφερνε σε δυσάρεστη θέση. Μετά από μια δεκαετία τεταμένων σχέσεων, η κυβέρνηση άλλαξε πορεία και αποφάσισε να εργαστεί για την αποκατάσταση των κατεστραμμένων δεσμών. Ως μέρος αυτής της αλλαγής, η Τουρκία στόχευε στη βελτίωση της σχέσης της με το Ισραήλ, ακόμη και σιωπηλά για τις Συμφωνίες του Αβραάμ, παρά την προηγούμενη κριτική της. Το Αζερμπαϊτζάν βρισκόταν σε καλή θέση να παίξει έναν πιθανό ρόλο γέφυρα στη διαδικασία εξομάλυνσης και τον Δεκέμβριο του 2020, ο υπουργός Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν Τζεϊχούν Μπαϊράμοφ δήλωσε ότι το Μπακού θα μπορούσε να μεσολαβήσει μεταξύ Τελ Αβίβ και Άγκυρας. Αργότερα, ο Βοηθός του Προέδρου του Αζερμπαϊτζάν Χικμέτ Χατζίγιεφ με ανυπομονησία δήλωσε ότι το Μπακού θα μπορούσε να φιλοξενήσει μια τριμερή διαπραγμάτευση. Από την άλλη πλευρά, ο Avigdor Liberman, ο γεννημένος στην ΕΣΣΔ πολιτικός που είναι μια από τις ηγετικές προσωπικότητες του λόμπι του Αζερμπαϊτζάν στο Ισραήλ, θα ήταν ανοιχτός στη μεσολάβηση των Αζερμπαϊτζάν για την επανέναρξη των σχέσεων Τουρκίας-Ισραήλ και θα μπορούσε να βοηθήσει στην έναρξη αυτής της διαδικασίας .

Αυτή η τήξη των διμερών σχέσεων ήρθε μετά από 10 και πλέον χρόνια εντάσεων. Μια επίσκεψη στην Τουρκία του ισραηλινού προέδρου Isaac Herzog τον Μάρτιο του 2022, ακολουθούμενη από αμοιβαίες επισκέψεις και των δύο υπουργών Εξωτερικών, βοήθησε στη βελτίωση των σχέσεων. Τον Ιούνιο του περασμένου έτους, η Τουρκία και το Ισραήλ συνεργάστηκαν για να διαταράξουν τα ιρανικά σχέδια για απαγωγή και επίθεση εναντίον Ισραηλινών. Δύο μήνες αργότερα, οι δύο κυβερνήσεις ανακοίνωσαν ότι είχαν αποκαταστήσει πλήρως τις διπλωματικές σχέσεις. Στη συνέχεια, τον Οκτώβριο του 2022, η συνάντηση μεταξύ των Υπουργών Άμυνας της Τουρκίας και του Ισραήλ βοήθησε στην ενίσχυση της διαδικασίας εξομάλυνσης και η επίσκεψη του κ. Gantz στην Άγκυρα ήταν αξιοσημείωτη επειδή ήταν η πρώτη από έναν Ισραηλινό Υπουργό Άμυνας εδώ και πάνω από μια δεκαετία. Επιπλέον, μια ισραηλινή ομάδα διέσωσε 19 Τούρκους πολίτες μετά από έναν σημαντικό σεισμό που έπληξε το νοτιοανατολικό τμήμα της Τουρκίας τον περασμένο μήνα. Ο Ερντογάν ευχαρίστησε τον Ισραηλινό Υπουργό Εξωτερικών, Έλι Κοέν, και είπε ότι η Τουρκία θα θυμάται πάντα τη βοήθεια που παρείχε το Ισραήλ.

Το Αζερμπαϊτζάν έχει καταστήσει την ομαλοποίηση της Τουρκίας-Ισραήλ ως έναν από τους κύριους στόχους εξωτερικής πολιτικής του. Καθώς η απειλή από την Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν συνεχίζει να κλιμακώνεται, το Μπακού δεν θα μπορούσε να ζητήσει καλύτερο timing όσον αφορά την ενίσχυση των δεσμών μεταξύ των στενότερων συμμάχων του.

Οι αυξανόμενες εντάσεις μεταξύ του Ιράν, του Αζερμπαϊτζάν και του Ισραήλ ενίσχυσαν τη στρατηγική εταιρική σχέση μεταξύ των δύο τελευταίων. Αυτή η τάση παρατηρήθηκε επίσης το φθινόπωρο του 2022, όταν οι εντάσεις μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και του Ιράν συνέβαλαν στην εμφάνιση μιας νέας πορείας στις σχέσεις Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ. Δύο εβδομάδες μετά τις συγκρούσεις του Σεπτεμβρίου στα σύνορα Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν, ο Benny Gantz, πρώην υπουργός Άμυνας του Ισραήλ επισκέφτηκε Αζερμπαϊτζάν, όπου συναντήθηκε με τον πρόεδρο της χώρας, Ιλχάμ Αλίεφ, και τον ομόλογό του, Ζακίρ Χασάνοφ. Μετά από αυτό, το Ιράν πραγματοποίησε μεγάλης κλίμακας στρατιωτικές ασκήσεις τον Οκτώβριο στα σύνορα με το Αζερμπαϊτζάν, με την ονομασία «Κατακτητές του Χάιμπερ». Ο πόλεμος του Χάιμπερ έλαβε χώρα μεταξύ Μουσουλμάνων και Εβραίων, οπότε αυτός ο τίτλος υπαινίσσεται ξεκάθαρα το Ισραήλ. Οι ασκήσεις περιλάμβαναν εξάσκηση στην κατασκευή γέφυρας πάνω από τον ποταμό Αράζ και κατάληψη στρατηγικών θέσεων. Μετά τις ασκήσεις του Ιράν στα σύνορα, ο στρατός του Αζερμπαϊτζάν ξεκίνησε επίσης ασκήσεις στα ιρανικά σύνορα στις 2 Νοεμβρίου. Στις ασκήσεις συμμετείχαν μονάδες Πολεμικής Αεροπορίας, πυραύλων και πυροβολικού. Στις 8 Νοεμβρίου, στην ομιλία του στην εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στη Σούσα για τον εορτασμό της 2ης επετείου της Νίκης του Καραμπάχ, ο Πρόεδρος Αλίεφ είπε, «ποιος κάνει στρατιωτική εκπαίδευση στα σύνορά μας για να υποστηρίξει την Αρμενία πρέπει να γνωρίζει ότι κανείς δεν μπορεί να μας τρομάξει». Δύο μήνες μετά τις ιρανικές ασκήσεις, οι δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν και της Τουρκίας  πραγματοποίησαν  κοινές στρατιωτικές ασκήσεις κοντά στα ίδια σύνορα, αναπτύσσοντας τουρκικά μαχητικά αεροσκάφη F16.

Οι «Συμφωνίες του Αβραάμ», η προσέγγιση Τουρκίας-Ισραήλ και οι τεταμένες σχέσεις μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και του Ιράν έχουν προσθέσει μια νέα διάσταση στην εταιρική σχέση Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ. Μετά από δεκαετίες διατήρησης χαμηλού διπλωματικού προφίλ έναντι του Ισραήλ, τον Νοέμβριο του 2022 το κοινοβούλιο του Αζερμπαϊτζάν ενέκρινε νομοσχέδιο για το άνοιγμα πρεσβείας στο Τελ Αβίβ. Μέχρι πρόσφατα, το Αζερμπαϊτζάν πάντα απέρριπτε το αίτημα του Ισραήλ να στείλει μόνιμο πρεσβευτή, παρά το γεγονός ότι το Ισραήλ άνοιξε πρεσβεία στο Μπακού τον Αύγουστο του 1993. Αυτό άλλαξε όταν το Αζερμπαϊτζάν πήρε την ιστορική απόφαση να ανταποδώσει τελικά μετά από σχεδόν 30 χρόνια. Ο λόγος πίσω από την αρχική απροθυμία του Αζερμπαϊτζάν οφειλόταν στις ανησυχίες σχετικά με την αναστάτωση άλλων μουσουλμανικών χωρών και την πρόκληση του Ιράν, το οποίο θεωρούσε το Ισραήλ υπεύθυνο για την επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ Μπακού και Τεχεράνης. Όπως φαίνεται, ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίεφ θεώρησε ότι ήταν η κατάλληλη στιγμή να ακολουθήσει το παράδειγμά του.

Κατά τη βραχύβια κυβέρνηση Bennett-Lapid, η εταιρική σχέση Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ ανυψώθηκε σε ένα νέο στρατηγικό επίπεδο. Ο κ. Λαπίντ αποκάλεσε το Αζερμπαϊτζάν σημαντικό εταίρο του Ισραήλ στη δήλωσή του . Σε αυτό το πλαίσιο ήταν τόσο κρίσιμη η επίσκεψη στο Αζερμπαϊτζάν του Benny Gantz, υπουργού Άμυνας της προαναφερθείσας κυβέρνησης. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του, ο Gantz τόνισε τη σημασία της «διατήρησης στρατηγικών σχέσεων μεταξύ του Κράτους του Ισραήλ και της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν, και «του προβληματισμού για τις αλλαγές στη Μέση Ανατολή μετά την υπογραφή των Συμφωνιών του Αβραάμ». Ο ίδιος και αξιωματούχοι στο Αζερμπαϊτζάν συζήτησαν επίσης τους αναπτυσσόμενους δεσμούς του Ισραήλ με την Τουρκία και άλλες χώρες στην περιοχή και τον κόσμο. Μπορούμε να πούμε ότι οι συζητήσεις κατά τη διάρκεια αυτής της επίσκεψης έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην προετοιμασία του δρόμου για την απόφαση να ανοίξει η Πρεσβεία του Αζερμπαϊτζάν στο Ισραήλ.

Η κυβερνητική αλλαγή στο Ισραήλ που έγινε στα τέλη του 2022 δεν είχε ορατές επιπτώσεις στη στρατηγική εταιρική σχέση Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ. Η νέα ακροδεξιά κυβέρνηση του Ισραήλ με επικεφαλής τον Μπέντζαμιν Νετανιάχου συνεχίζει να συνεργάζεται στενά με το Αζερμπαϊτζάν. Ο Ilham Aliyev διόρισε τον πρώτο πρεσβευτή του Αζερμπαϊτζάν στο Ισραήλ, τον κ. Mukhtar Mammadov, στις 11 Ιανουαρίου. Τον περασμένο Φεβρουάριο, ο τότε υπουργός Άμυνας του Ισραήλ Yoav Gallant συναντήθηκε με τον Πρόεδρο Aliyev στο περιθώριο της Διάσκεψης για την Ασφάλεια του Μονάχου. Πρόσφατα, δημόσιες διαδηλώσεις ξέσπασαν στο Ισραήλ για τις αλλαγές που πρότεινε ο πρωθυπουργός Νετανιάχου στο δικαστικό σύστημα. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι σχέσεις Τελ Αβίβ-Ουάσιγκτον ήταν ακόμη και τεταμένες αυτή την περίοδο. Παρά το τελευταίο κύμα διαμαρτυριών στο Ισραήλ, ο ΥΠΕΞ του Αζερμπαϊτζάν Τζεϊχούν Μπαϊράμοφ επισκέφθηκε την Ιερουσαλήμ  και  το Τελ Αβίβ  στις 29 Μαρτίου, για συνομιλίες με τον Ισραηλινό ομόλογό του, Έλι Κοέν, και για να παραστεί στην τελετή εγκαινίων της πρεσβείας. Αυτή η επίσκεψη μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα αποφασιστικό βήμα από το Αζερμπαϊτζάν, ενώ η διεθνής φήμη του Ισραήλ επισκιάστηκε από τις μαζικές διαδηλώσεις και τις ενέργειες της νέας ακροδεξιάς κυβέρνησης. Παράλληλα, πρέπει να σημειωθεί ότι ο κ. Μπαϊράμοφ δεν παραιτήθηκε από την επίσκεψη στον Παλαιστίνιο πρόεδρο Μαχμούντ Αμπάς, όπου επανέλαβε τη στήριξή του και στο παλαιστινιακό κράτος.

Οι τελευταίες περιφερειακές εξελίξεις έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εμβάθυνση της στρατηγικής εταιρικής σχέσης Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ και κατά τη διάρκεια της θητείας του Νετανιάχου. Στις 27 Ιανουαρίου, η πρεσβεία του Αζερμπαϊτζάν στην Τεχεράνη δέχθηκε επίθεση από ένοπλη. Ως αποτέλεσμα αυτής της επίθεσης, ένας φρουρός ασφαλείας του Αζερμπαϊτζάν σκοτώθηκε και δύο υπάλληλοι ασφαλείας της πρεσβείας τραυματίστηκαν. Μετά την τρομοκρατική επίθεση, το Αζερμπαϊτζάν εκκένωσε τους διπλωμάτες του από την Τεχεράνη και ανέστειλε πλήρως τη δραστηριότητα της πρεσβείας. Σε δήλωση του ο εκπρόσωπος του υπουργείου Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν, Aykhan Hajizada ανέφερε, «αυτό δεν σημαίνει ότι οι διπλωματικές σχέσεις είχαν διακοπεί». Σε αντίθεση με την αρχική πεποίθηση ότι το περιστατικό, το οποίο προκάλεσε διπλωματική αναταραχή μεταξύ των δύο χωρών και έπληξε την εικόνα του Ιράν, θα διερευνηθεί ενδελεχώς, η ιρανική αστυνομία και η εισαγγελία προσπάθησαν να το παρουσιάσουν ως απλή ανθρωποκτονία που ήταν αποτέλεσμα προσωπικών διαφορώβ και όχι ως τρομοκρατική επίθεση. Η επίθεση στην πρεσβεία στην Τεχεράνη ήρθε στο πλαίσιο της αυξανόμενης εχθρότητας προς το Αζερμπαϊτζάν που καλλιεργείται στο Ιράν τα τελευταία χρόνια. Από τον Δεύτερο Πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, η αντιαζερμπαϊτζανική προπαγάνδα του Ιράν τροφοδοτείται κυρίως από τη στρατηγική εταιρική σχέση Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ. Σύμφωνα με Ιρανούς αξιωματούχους, το Μπακού εν γνώσει του απομόνωσε  την Τεχεράνη από τη διαδικασία ανοικοδόμησης του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ενώ έδωσε προτεραιότητα στο Ισραήλ. Το Ιράν πιστεύει ότι το Τελ Αβίβ ενθαρρύνει το Μπακού να ακολουθήσει μια επιθετική πολιτική έναντι της Τεχεράνης και να αμφισβητήσει την κατεστημένη γεωπολιτική τάξη.

Μετά την επίθεση, ήρθε η είδηση ​​για προσέγγιση Σαουδικής Αραβίας-Ιράν με τη μεσολάβηση της Κίνας. Αυτή η εξέλιξη έγινε αντιληπτή ως απειλή τόσο στο Αζερμπαϊτζάν όσο και στο Ισραήλ. Ως αποτέλεσμα, η περιφερειακή ισορροπία στη Μέση Ανατολή μπορεί να στραφεί εναντίον των συμφερόντων του Ισραήλ, ενώ το Ιράν έχει την ευκαιρία να ενισχύσει την πίεσή του προς το Αζερμπαϊτζάν.

Ενώ όλα αυτά τα γεγονότα έχουν εκτυλιχθεί, η κυβέρνηση των ΗΠΑ προτίμησε να μην προβεί σε απτά βήματα. Η Ουάσιγκτον καταδίκασε την τρομοκρατική επίθεση στην πρεσβεία του Αζερμπαϊτζάν στην Τεχεράνη, αλλά όσον αφορά την αντιμετώπιση των ανησυχιών του Ισραήλ σχετικά με τις περιφερειακές εξελίξεις, η απάντηση των ΗΠΑ περιορίστηκε σε στρατιωτικές ασκήσεις, οι οποίες σύμφωνα με πληροφορίες ήταν οι πιο σημαντικές κοινές ασκήσεις μεταξύ των δύο χωρών μέχρι σήμερα, σύμφωνα με Αμερικανούς. Αυτή η στάση του Λευκού Οίκου μπορεί να εξηγηθεί από την άποψη των συμφερόντων του να επιδιώξει τη διατήρηση της ισορροπίας στη Μέση Ανατολή εν μέσω του συνεχιζόμενου ανταγωνισμού του με την Κίνα και του πολέμου Ρωσίας-Ουκρανίας. 

Πρέπει όμως να τονιστεί ότι η παθητική θέση της Ουάσιγκτον στις περιφερειακές διαδικασίες ενθαρρύνει την Τεχεράνη και την κάνει πιο επιθετική προς το Αζερμπαϊτζάν και το Ισραήλ. Όλες οι προαναφερθείσες εξελίξεις φέρνουν το Αζερμπαϊτζάν και το Ισραήλ πιο κοντά μέρα με τη μέρα. Κατά την τελευταία επίσκεψή του στο Αζερμπαϊτζάν, ο υπουργός Εξωτερικών του Ισραήλ Έλι Κοέν δήλωσε ότι το Ισραήλ επιδιώκει να ενισχύσει την οικονομική συνεργασία με το Αζερμπαϊτζάν. Επιπλέον, το Αζερμπαϊτζάν ανέφερε την περασμένη εβδομάδα ότι έχασε τον μοναδικό δορυφόρο παρατήρησής του και εν μέσω ενίσχυσης των αμυντικών δεσμών με το Ισραήλ, η IAI επιλέχθηκε να προμηθεύσει δύο δορυφόρους για 120 εκατομμύρια δολάρια. Οι σχέσεις Ισραήλ-Αζερμπαϊτζάν είναι τόσο σημαντικές και για τις δύο χώρες όσον αφορά την προστασία των περιφερειακών τους θέσεων, των εθνικών συμφερόντων και της πάλης με τους αντιπάλους τους.

(πηγή: geopoliticalmonitor.com)