Η Τουρκία του 21ου αιώνα και η κανονικότητα

«Το σύνολο των ιστορικών γεγονότων είναι αυτό που κάνει ένα έθνος να υπάρχει και αυτό που του χαρίζει μνήμη και χαρακτήρα. Νιώθουμε υπερήφανοι με την τουρκική ιστορία. Δεν έχουν όλα τα έθνη τέτοια ιστορία», δήλωσε ο Ταγίπ Ερντογάν το Φεβρουάριο του 2018, στην εκδήλωση για την 100ή επέτειο του θανάτου του Σουλτάνου Αμπντουλχαμίντ, του τελευταίου Οθωμανού αυτοκράτορα.

Η Τουρκία του 21ου αιώνα, όπως την οραματίζεται ο Τούρκος Πρόεδρος, πρέπει να έχει ως όπλα τη λαμπρή ιστορία της και τα σύγχρονα επιτεύγματά της. Αν ανατρέξει κανείς στις ομιλίες του Ατατούρκ της περιόδου 1919 – 1926, θα εκπλαγεί από τις ομοιότητες του πολιτικού λόγου του Κεμάλ και του Ερντογάν.

Πράγματι, ο Ερντογάν εκσυγχρονίζει τον κεμαλισμό των αρχών του 20ού αιώνα και τον εγγράφει στη σημερινή πραγματικότητα. Το 1922, η Δύση με αιχμή του δόρατος την Ελλάδα, επιβουλευόταν τα «ιερά εδάφη της Ανατολίας». Αντιστοίχως, το 2018, οι «εχθροί του λαμπρού τουρκικού έθνους επιθυμούν την καταβαράθρωσή του».

Στην ουσία, ο Ερντογάν χρησιμοποιεί την ίδια την κεμαλική ιδεολογία ως εργαλείο για να την εκθρονίσει από την τουρκική εθνική συνείδηση. Επικαιροποιεί τις κεμαλικές διδαχές όχι επειδή τις ενστερνίζεται, αλλά επειδή θέλει να τις αποδομήσει. Στην Τουρκία του 21ου αιώνα πρέπει να κυριαρχεί ο «Ερντογανισμός», η νέα πολιτική θρησκεία που στόχος της είναι να αντικαταστήσει σταδιακά τον Κεμαλισμό. Άλλωστε, για τη σημερινή ηγεσία, δεν υπάρχει χώρος για δύο κρατικές προσωποπαγείς ιδεολογίες. Και οι προσεχείς εκλογές αποτελούν σημαντικό σταθμό, αφού θα σηματοδοτήσουν την πλήρη εφαρμογή του νέου υπερσυγκεντρωτικού προεδρικού συστήματος.

Στο μεταξύ, ο Ερντογάν επικαιροποιεί και κάτι ακόμα: την τουρκική κανονικότητα, δηλαδή το σύνολο των αντιλήψεων της ηγεσίας και της κοινωνίας για το κράτος και τη λειτουργία του. Πριν από σχεδόν 100 χρόνια, ο ιδρυτής της Τουρκικής Δημοκρατίας έπεισε έναν ολόκληρο λαό για την ορθότητα των επιλογών του. Βέβαια, οι μέθοδοι της πειθούς δεν ήταν πάντα οι ενδεδειγμένοι. Από την υποχρεωτική συμμετοχή των ανδρών στις πολεμικές επιχειρήσεις του Αγώνα της Εθνικής Ανεξαρτησίας μέχρι την υποχρεωτική επιβολή του λατινικού αλφαβήτου σε μια αναλφάβητη κοινωνία, ο Ατατούρκ ταύτιζε την πολιτική του με το εθνικό συμφέρον. Έτσι, διαμόρφωσε μια ιδιότυπη κανονικότητα, στην οποία δεν υπήρχαν μεγάλα περιθώρια αντιδράσεων. Με άλλα λόγια, το κεμαλικό πλαίσιο «απέρριπτε» αυτομάτως όσους δήλωναν αντίθετοι ή επιφυλακτικοί με τις αρχές και τις αξίες της κρατικής ιδεολογίας.

Αυτή η κανονικότητα συνεχίστηκε στη διάρκεια ολόκληρου του 20ού αιώνα. Μάλιστα, η στρατιωτική κληρονομιά του γαζή Ατατούρκ (σ.σ. ήρωας πολεμιστής) άνοιξε το δρόμο για την κοινωνική καταξίωση των ενόπλων δυνάμεων και την περίοπτη θέση τους στην τουρκική εθνικη συνείδηση. Η διπλή ταυτότητα του ιδρυτή του κράτους, δηλαδή ο συνδυασμός πολιτικού ηγέτη και στρατάρχη, καλλιέργησε το έδαφος για την ανάδειξη του στρατού σε σημαντικό παράγοντα διαμόρφωσης της πολιτικής ζωής του τόπου.

Στην Τουρκία του 20ού αιώνα, η διαδικασία εκδημοκρατισμού της κοινωνίας δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Η κανονικότητα αλλιώς προσλαμβάνεται από το μέσο Τούρκο κι αλλιώς από το μέσο πολίτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Πράγματα που στην Τουρκία φαίνονται γενικώς φυσιολογικά, θα ήταν αδιανόητα για την πλειοψηφία των Ευρωπαίων. 

Σήμερα, η πολιτική του Ερντογάν έχει δημιουργήσει μια ισχυρή μεσαία τάξη, καθώς εκατομμύρια Τούρκοι της Ανατολίας είδαν το οικογενειακό τους εισόδημα να αυξάνεται σημαντικά. Ταυτόχρονα, έχει δημιουργήσει καθεστωτικές συνθήκες για τη μεγάλη μάζα της κοινωνίας που είναι εκπαιδευμένη στον αυταρχισμό και την κολοβή δημοκρατία. Άλλωστε, οι διαδοχικές εκλογικές νίκες του Ερντογάν αποδεικνύουν ότι η τουρκική κανονικότητα είναι αποδεκτή από την πλειοψηφία των πολιτών. Και η προστασία της σταθερότητας «δικαιολογεί» εκπτώσεις στη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Για την Ελλάδα, οι επόμενοι δύο μήνες θα κυλήσουν όπως και οι προηγούμενοι: με αυξημένη προκλητικότητα και ένταση στο Αιγαίο. Η Άγκυρα δεν φαίνεται να επιθυμεί συνειδητά θερμό επεισόδιο, όμως ο κίνδυνος ενός ατυχήματος είναι αυξημένος.

Στο μεταξύ, οι μέχρι στιγμής πιθανοί αντίπαλοι του Ερντογάν έχουν παρόμοια άποψη για την κανονικότητα: ο Κιλιτσντάρογλου επενδύει στον εθνικιστικό πρωτογονισμό, ο οποίος εξ ορισμού είναι αυταρχικός, και η Ακσενέρ εκφράζει σύγχρονο ακροδεξιό λόγο, με δήθεν στροφή προς τις δημοκρατικές αξίες.

Είναι, λοιπόν, βέβαιο ότι η τουρκική κανονικότητα δύσκολα θα διαταραχθεί το επόμενο διάστημα.

Ο Τάσος Χατζηβασιλείου είναι πολιτικός επιστήμονας – διεθνολόγος