Η λογική του τουρκικού προβλήματος

Η Ελλάδα έχει αιφνιδιαστεί από την τρέχουσα τουρκική συμπεριφορά. Αντίθετα με το παρελθόν, η Τουρκία ακολουθεί τυχοδιωκτικές και προκλητικές πολιτικές, αδιαφορώντας για τη διεθνή απομόνωση. Η ελληνική απορία ενισχύεται από τη στάση των συμμάχων μας. Ούτε το ΝΑΤΟ ούτε οι ΗΠΑ φαίνονται διατεθειμένοι να υποστηρίξουν τα ελληνικά συμφέροντα. Οσο για την Ευρώπη, ζει με το φάσμα της απειλής από νέες μεταναστευτικές ροές.

Καθώς οι παλαιές μέθοδοι για την ανάσχεση της τουρκικής απειλής αποδεικνύονται αναποτελεσματικές, χρειάζεται να αναθεωρηθεί η φύση του τουρκικού καθεστώτος και του περιβάλλοντός του. Χρειάζεται, επίσης, να επιστρατευθεί η γεωπολιτική μας φαντασία ώστε να ξεφύγουμε από τα αδιέξοδα που μας έχει οδηγήσει ο μακροχρόνιος εφησυχασμός, σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση.

Η Τουρκία δεν είναι πλέον ο γνώριμος ισχυρός αλλά προβλέψιμος αντίπαλος. Η γήρανση του κεμαλικού συνεκτικού δεσμού ανάμεσα στους ετερογενείς πληθυσμούς της την ώθησε σε μια φιλόδοξη νεοοθωμανική φυγή προς τα πρόσω, η οποία κατέληξε σε σειρά από αποτυχίες. Ούτε ηγέτης του μουσουλμανικού κόσμου ανεδείχθη η Τουρκία, ούτε σταθερή οικονομία οικοδόμησε, ούτε αξιόπιστους συμμάχους εξασφάλισε. Αντί, κατά τον Αχμέτ Νταβούτογλου, για «μηδέν πρόβλημα» με τους γείτονες, περιστοιχίζεται από εντάσεις. Εσωτερικές αντιφάσεις, όπως το κουρδικό· θρησκευτικές διαιρέσεις (σουνίτες – αλεβίτες)· οικονομικές και πολιτισμικές διαφορές ανάμεσα στην εσωτερική «βαθιά Τουρκία» και τα παράλια και τις μεγάλες πόλεις· όλα αυτά διασυνδέονται με τη μεσανατολική αστάθεια, διαμορφώνοντας ένα απειλητικό πλαίσιο. Το αποτυχόν πραξικόπημα και η συνεπακόλουθη αυταρχική κατασταλτική πολιτική ανέδειξαν τον επικρεμάμενο κίνδυνο εμφυλίου. Τα προηγούμενα της Γιουγκοσλαβίας και της Συρίας στοιχειώνουν την Τουρκία.

Παραδόξως, δύναμη της Τουρκίας είναι η αδυναμία της. Ο φόβος από τις γεωπολιτικές συνέπειες μιας τουρκικής κρίσης συνεπάγεται την υποστήριξη από τις ΗΠΑ. Αυτό εξηγεί τον τυχοδιωκτισμό του καθεστώτος. Ο Ερντογάν υποδαυλίζει τους φόβους και εξασφαλίζει ανοχή και βοήθεια. Προκειμένου ταυτοχρόνως να ενισχύσει την αποσταθεροποιούμενη εσωτερική συνοχή, η τουρκική κυβέρνηση κινητοποιεί έναν ενοποιητικό «εθνικό στόχο» ο οποίος εδράζεται σε μια αρχέγονη γεωπολιτική αναπαράσταση: «ανάκτηση της “Γαλάζιας Πατρίδας”». Ο θαλάσσιος χώρος θεωρείται εξαρτημένη προέκταση του ηπειρωτικού όγκου. Η ίδια η θάλασσα με το δίκτυο των νησιών της, το αποκαλούμενο στο παρελθόν Αρχιπέλαγος, δεν έχει αυτόνομη υπόσταση. Χάρη σε αυτήν τη γεωπολιτική αναπαράσταση, ο τουρκικός λαός συστρατεύεται πίσω από μια κυβέρνηση η οποία, παρά τις όποιες αδυναμίες της, εμφανίζεται να αγωνίζεται για μια δίκαιη υπόθεση.

Το ζήτημα των υδρογονανθράκων, η οικονομική σημασία του οποίου μένει να αποδειχθεί, εξυπηρετεί έναν απώτερο σκοπό: τη συμβολική «ανάκτηση» της θάλασσας. Είτε οι συνεχείς αμφισβητήσεις και διεκδικήσεις αποδίδουν είτε όχι, επιβεβαιώνουν πάντως στην τουρκική και διεθνή κοινή γνώμη ότι η θάλασσα δεν αποτελεί ελληνικό μονοπώλιο.

Εκτός από τη συμβολή της στην εσωτερική συνοχή, η μάχη για τη θάλασσα ανταποκρίνεται και σε έναν σημαντικό στρατηγικό στόχο. Η Τουρκία έχει συνειδητοποιήσει ότι το μέλλον της ανθρωπότητας θα διαδραματιστεί γύρω από τα θαλάσσια διακυβεύματα. Επιδιώκει να εξασφαλίσει εγκαίρως όσο μπορεί μεγαλύτερο μερίδιο.

Αν οι υποθέσεις αυτές ισχύουν, προκύπτουν σαφείς νέες κατευθύνσεις για την ελληνική εξωτερική πολιτική, δηλαδή:

• Συμβολή στην προσπάθεια να αποτραπεί η τουρκική κατάρρευση, οι συνέπειες της οποίας θα έπλητταν πρωτίστως τη χώρα μας. Η Ελλάδα, ως γνώστρια του παλαιού και νέου «ανατολικού ζητήματος», μπορεί να λειτουργήσει ακόμη και ως οιονεί συνήγορος της Τουρκίας έναντι της Δύσης, εξασφαλίζοντας ανταλλάγματα – ενώ ταυτοχρόνως θα εξυπηρετεί τα εθνικά μας συμφέροντα.

• Συστηματική μακροπρόθεσμη προσπάθεια, με πολιτισμική διπλωματία, για να αναδειχθεί η ελληνική γεωπολιτική αναπαράσταση, δηλαδή το κέντρο στη θάλασσα, ώστε να διαβρωθεί η αντίληψη για την «αδικημένη» Τουρκία. Πρέπει, αντιθέτως, να ανακληθεί στη μνήμη ο ακρωτηριασμός του ελληνικού προαιώνιου χώρου, λόγω της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ολοι όσοι έχουν διδαχθεί την ιστορία της αρχαιότητας έχουν ενσωματώσει τη θαλασσινή γεωγραφία του ελληνισμού. Χρειάζεται υπενθύμιση και επικαιροποίηση.

• Συλλογική εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων από όλες τις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου· ένα σχέδιο το οποίο αχρηστεύει τις τουρκικές μεθοδεύσεις και τις κατηγορίες για υποτιθέμενο ελληνικό εγωισμό. Με τον τρόπο αυτό, αντί οι αντιπαραθέσεις να αφορούν σύνορα, θα προσανατολίζονται στη διάθεση των κοινών πόρων. Αφαιρείται έτσι η γεωγραφική διάσταση της διαμάχης, απομακρύνεται ο κίνδυνος θερμών επεισοδίων και αναιρείται η προσχηματική τουρκική διεκδίκηση στις θαλάσσιες ζώνες.

Οι σκέψεις αυτές φαίνονται υπερβολικά καινοτόμες. Ομως, μόνον με μια προσέγγιση out of the box μπορούμε να διαφύγουμε από τα σημερινά αδιέξοδα. Σε μιαν εποχή εξαιρετικής αστάθειας και ρευστότητας, ο μέγιστος κίνδυνος προέρχεται από τη στασιμότητα και τον συντηρητισμό.

* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris 1).

(το άρθρο αναρτήθηκε στην Καθημερινή)