Αγγελος Συρίγος – Αναζητώντας εμπιστοσύνη επί 37 χρόνια

Τι κοινό συνδέει τις επισκέψεις μεταξύ σπουδαστών των στρατιωτικών σχολών Ελλάδας – Τουρκίας, την κοινή ελληνοτουρκική διακλαδική ομάδα δράσεως για την αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών, ή τη συνεργασία για την καταπολέμηση των κουνουπιών στις παρόχθιες περιοχές του Εβρου; Είναι κάποιες από τις προτάσεις για την οικοδόμηση μέτρων εμπιστοσύνης που κατά καιρούς έχουν συζητηθεί μεταξύ Αθήνας και Αγκυρας. Στη γλώσσα της διπλωματίας χρησιμοποιείται το ακρωνύμιο ΜΟΕ που αντιστοιχεί στα μέτρα οικοδομήσεως εμπιστοσύνης. Τα ξαναείδαμε την προηγούμενη εβδομάδα κατά την επίσκεψή του Ελληνα πρωθυπουργού στην Αγκυρα. Ηταν ένα από τα λίγα σημεία στα οποία συμφώνησαν στους παράλληλους μονολόγους τους οι δύο ηγέτες μετά το τέλος της δίωρης (!) κατ’ ιδίαν συναντήσεώς τους: οι υπουργοί Εξωτερικών και Αμυνας θα αρχίσουν διάλογο με σκοπό τη βελτίωση του κλίματος και την υιοθέτηση μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης.

Η υιοθέτηση ΜΟΕ δεν είναι κάτι καινούργιο. Το 1930 Ελλάδα και Τουρκία συμφώνησαν με ένα πρωτόκολλο να αλληλοενημερώνονται για τις παραγγελίες πολεμικών πλοίων, «ίνα ούτω δοθή ευκαιρία εις τας δύο κυβερνήσεις να προλάβωσιν ενδεχομένως τον ανταγωνισμόν εις τους ναυτικούς εξοπλισμούς διά φιλικής ανταλλαγής απόψεων». Μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο ξανασυναντάμε τα ΜΟΕ το 1982. Η ελληνική πλευρά έθεσε ως όρο για την έναρξη διαλόγου να προηγηθεί μία περίοδος αποφυγής προκλήσεων, που ονομάστηκε μορατόριουμ (αναστολή στα λατινικά). Οι δύο χώρες, διατηρώντας τις θέσεις τους, θα απείχαν από πράξεις ή δηλώσεις που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ένταση. Το μορατόριουμ δεν ευτύχησε κατά την εφαρμογή του. Το κάθε μέρος έδινε διαφορετική ερμηνεία στην αποχή από πράξεις ή δηλώσεις. Η τουρκική πλευρά είχε κατά νου οποιαδήποτε εξερεύνηση της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου. Η ελληνική πλευρά αναφερόταν σε παραβιάσεις του ελληνικού εναερίου χώρου και παραβάσεις των κανόνων εναερίου κυκλοφορίας στο Αιγαίο.

Σε αυτά τα 37 χρόνια το πλέον επιτυχημένο μέτρο εμπιστοσύνης είναι ένα μνημόνιο του 1988 μεταξύ των υπουργών Εξωτερικών Παπούλια – Γιλμάζ που αναφερόταν στη χρήση της ανοιχτής θάλασσας και του διεθνούς εναερίου χώρου. Οι δύο χώρες ανέλαβαν να μη διεξάγουν στρατιωτικές ασκήσεις κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου (Ιούλιο και Αύγουστο) καθώς και κατά τη διάρκεια των εθνικών και θρησκευτικών εορτών. Το μνημόνιο αντανακλούσε την αυξανόμενη σημασία του τουρισμού για τις οικονομίες των δύο χωρών και το γεγονός ότι τα περισσότερα σοβαρά ελληνοτουρκικά επεισόδια είχαν εξελιχθεί κατά τη διάρκεια των θερινών μηνών. Εκτοτε, το μνημόνιο Παπούλια – Γιλμάζ, όπως καθιερώθηκε να αποκαλείται, αποτελεί τον πλέον ασφαλή δείκτη της πορείας των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Οταν είναι καλές, οι δύο χώρες σπεύδουν να επιμηκύνουν τη χρονική του διάρκεια. Αντιθέτως, αυτή την περίοδο που οι σχέσεις είναι μέτριες έως κακές, οι Τούρκοι είχαν ανακοινώσει τη διεξαγωγή αεροναυτικών ασκήσεων τα Χριστούγεννα.

Η περίοδος που «άνθισαν» τα ΜΟΕ ήταν μεταξύ 1996-2010. Μετά την κρίση στα Ιμια οι ΗΠΑ είχαν πεισθεί ότι υπέβοσκε άμεσος κίνδυνος πολεμικής συγκρούσεως μεταξύ των δύο χωρών. Γι’ αυτό τον λόγο πρότειναν καταλόγους μέτρων οικοδομήσεως εμπιστοσύνης, με στόχο τη μείωση της εντάσεως. Οι αρχικές αμερικανικές προτάσεις βασίζονταν στην εμπειρία που είχε αποκτηθεί την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Με το πέρασμα των ετών οι αμερικανικές προτάσεις εξειδικεύθηκαν στις διαφορές των δύο χωρών. Από τα προτεινόμενα ΜΟΕ φαίνεται ότι οι ΗΠΑ δεν τήρησαν ουδέτερη στάση ανάμεσα στις δύο χώρες. Αποδέχθηκαν εμμέσως ότι στο Αιγαίο υπάρχουν περιοχές περιορισμένης ελληνικής κυριαρχίας, καθώς και «γκρίζες ζώνες».

Λόγω των συνεχών αμερικανικών πιέσεων, η εξαγγελία νέων ΜΟΕ εκ μέρους Ελλάδος ή Τουρκίας έγινε επικοινωνιακός αυτοσκοπός που στόχευε κυρίως στις ΗΠΑ. Περίπου κάθε εκατέρωθεν επίσημη επίσκεψη των υπουργών Εξωτερικών των δύο χωρών έπρεπε να συνοδεύεται από την εξαγγελία κάποιων ΜΟΕ. Το περιεχόμενό τους ήταν περιορισμένης πρακτικής σημασίας. Επίσης, υπήρξε σημαντικό κενό ανάμεσα στην εξαγγελία και στην υλοποίησή τους, την οποία συνήθως δεν προωθούσε ουδείς. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα κάποια ΜΟΕ να επανεξαγγέλλονται (ως νέες προτάσεις) μερικά χρόνια μετά την πρώτη τους εξαγγελία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η απευθείας τηλεφωνική επαφή των δύο υπουργών Εθνικής Αμύνης. Ανακοινώθηκε για πρώτη φορά τον Νοέμβριο του 2002. Τον Οκτώβριο του 2011 μάθαμε ότι οι υπουργοί Εθνικής Αμύνης αντήλλαξαν και τους αριθμούς των κινητών τους τηλεφώνων… Στην πραγματικότητα, με το πέρασμα των ετών, τα ΜΟΕ εξάντλησαν τη δυναμική τους. Με αυτά κατά νου θα πρέπει να αναμένουμε ότι οι αρμόδιοι υπουργοί θα αναγγείλουν τις επόμενες εβδομάδες την επιβεβαίωση της ισχύος του μνημονίου Παπούλια – Γιλμάζ ως το πιο εύκολο και άμεσης εφαρμογής ΜΟΕ.

* Ο κ. Αγγελος Μ. Συρίγος είναι αναπληρωτής καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.